Sırğa qədim çağlardan üzü bu yana hər iki cinsdən insanların qulaqlarına taxılaraq müəyyən dini, siyasi, sosial mənaları ifadə etmiş, bu günsə əsasən qadınların istifadə etdiyi bəzək əşyasına çevrilmişdir. Tarixən müxtəlif toplumlarda sırğanın həm qadınlar, həm də kişilər tərəfindən taxıldığını müşahidə etmək mümkündür. Bundan başqa, sırğa onu daşıyan kişinin kimliyini anladan bir işarə, bir rəmz kimi özünü göstərir.

 

Əski türklərdə müəyyən bir səbəbdən ailədə oğul tək olardısa, onun qulağına sırğa taxılırdı. Əsgəri xidmət zamanı qoşun başçıları sırğalı bir döyüşçü görüncə ona təhlükəli tapşırıq vermirdilər. Nəslinin sonuncu kişi nümayəndəsi isə iki sırğa taxırdı. Türk törəsi nəslini davam etdirməsi üçün belə döyüşçünü xüsusilə qoruyurdu. Türklər törələrinə sadiq qalaraq qızğın döyüşlər getdiyi məqamda belə ailənin nəslini davam etdirməsi qayğısına qalırdı.

 

Bu ənənə cüzi fərqlə rus kazaklarında da mövcud olmuşdur. Kazaklarda sırğanın uşağın sol qulağına taxılması onun ailədə bir övlad olmasını, sağ qulağında olması isə öz soyunda sonuncu olmasını göstərirdi. Belə uşaqların döyüşlərdə iştirakı qadağan edilirdi.

 

Yaxın keçmişə qədər Qarayazının Nəzərli və Kosalı kəndlərində nadir hallarda da olsa oğlan uşaqlarının qulağına sırğa taxılırdı. Bizim belə bir yazını ortaya çıxarmaq cəhdimiz məhz bu faktla bağlıdır və bu kiçik faktdan yola çıxdığımızı altını cızaraq söyləməyi özümüzə borc bilirik. Ola bilsin ki, başqa yerlərdə də belə bir adətin varlığını təsdiqləyən dəlillərə rast gəlmək mümkündür. Bəs hansı hallarda oğlan uşaqlarının qulaqları deşilib, sırğa taxılırdı? Adətən ailədə doğulan oğlan uşaqlarının doğuşdan qısa müddət sonra ölməsi, eləcə də dalbadal qız uşaqlarının doğulması oğlan uşaqlarının qulağının dəlinməsinə, qulağına sırğa taxılmasına gətirib çıxarırdı. Oğlan uşağının qulağına sırğa taxmaqla insanlar şər qüvvələri çaşdırmaq istəyirdilər. Şər qüvvələrin oğlanları hədəf aldığını güman edən əski insanlar uşağın qulağına sırğa taxmaqla onun cinsi statusunu dəyişdiklərini və bu yöntəmlə uşağa sədəmə toxundurmaq istəyən şər qüvvələri yanıldıb, aldadacaqlarını düşünürdülər. Eyni adətə biz Cənubi Sibir türklərindən olan tuvalarda da rast gəlirik.

 

Qədim Rus dövlətində sırğa yalnız bəzək hesab olunmurdu. Onun vasitəsilə ailənin tarixini və sosial vəziyyətini müəyyən etmək mümkün idi. Sadə adamlar mis və ağacdan hazırlanmış sırğalar taxırdılar.

 

Moskva çarlığında, eləcə də Pyotr dövrü Rusiyasında da qulağın dəlinməsi, kişilərin sırğa taxması mövcud idi. Sırğa daha çox aşağı təbəqələrin qulağını bəzəyirdi. Onlardan ən çox xoloplar istifadə edirdilər. Qulaqlarında sırğa olması onların ağaya, sahibkara məxsusluğunun bəlgəsi idi. Xolopların Kiyev Rus dövlətində, habelə feodal dağınıqlığı dövrü knyazlıqlarında və I Pyotrun köləliyi ləğv etməsinə qədər Rusiyada hüquqsuz təbəqə və ya qul olmaları yazılı qaynaqlar vasitəsilə öz təsdiqini tapır.

 

Dünya xalqlarının inanclarında sırğa doğum və artım rəmzi sayılırdı. Tanrıçaların qulağı dəlik və sırğalı təsviri də bu inancla bağlı olmuşdu. Məhsuldarlıq və doğum tanrıçalarına aid edilən heykəllərin qulaqlarında sırğa olması da buna dəlalət edir.

 

Əski türk boylarında yetkinlik yaşına çatmış qızların toxuduqları xalı-xalça üzərində sırğa motivlərinin olması onların evlənmək istəmələrinə yozulurdu. Bu motivlər qızların ərə getmək istəklərini anladırdı. Yetkinlik yaşına çatmış qızların gələcək cehizlərinin bir parçası olacaq bu xalı-xalçalarda sırğa motivlərinin olması təbii sayılmalıdır.

 

Qazaxlarda və qırğızlarda sırğa saluv, yəni sırğa taxmaq ənənəsinə görə, qızı istəməyə gələrkən, onun qulağına bayquş tükü və ya sırğa taxılır, bununla da qız nişanlanmış sayılırdı. Bundan sonra başqa birinin həmin qızı istəməsi doğru sayılmırdı, bununla qulağı sırğalı qızın başının bağlı olduğu ifadə edilmiş olurdu.

 

Sırğanın nişanlılıq əlaməti kimi istifadə olunmasına Anadolunun bir çox türk boyları arasında bu gün də rastlaşmaq mümkündür. Göründüyü kimi, bir sıra türk xalqlarında sırğa nişanlılığın bəlgəsidir. Buna görə də, Sayan-Altay türklərində gəlinin sırqalık və ya sırqalu adlandırılması təəccüb doğurmamalıdır.

 

Bu gün türk xalqlarında nişanlılıq əlamətini nişan üzüyü vasitəsilə anladırlar. Nişanlılığın üzük vasitəsilə anladılmasına “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da rastlaşırıq. Elmi ədəbiyyatda islam dininin türk xalqları arasında yayılmasından sonra üzüyün nişanlılığı bildirən simvola çevrildiyini irəli sürən müəlliflər də var. Onların düşüncələrinə görə, islamın qəbulundan sonra başın örtülməsi əski nişanlılıq əlaməti sırğanı görünməz etmiş və bu əlaməti üzük ifadə etməyə başlamışdır. Biz bu fikrə qatılmadığımızı bəri başdan qeyd edirik. Bildirmək istəyirik ki, başlanğıcı və sonu olmayan dairəvi əşyalar islamdan çox əvvəl Günəşin rəmzi sayılır və qoruyucu xüsusiyyətlərə malik olduqları güman edilirdi. Əski insanların dünyagörüşündə halqa sırğaların da belə bir funksiyanın daşıyıcısı olduğunu böyük bir ehtimalla söyləmək olar.

 

Qədim türk xalqlarında sırğa bəyliyin simvollarından biri kimi çıxış edirdi. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə edilmiş məlumatlar, türklərin yaşadıqları bölgələrdə aşkar olunmuş qayaüstü təsvirlər, habelə yazılı qaynaqlardan əldə edilən faktlar sırğanın kəmər, qılınc kimi bəylik rəmzinə çevrilməsini təsdiqləyir. Hələ eradan əvvəlki dönəmlərdə sırğanın türklər arasında hərbi rütbə bildirən vasitələrdən biri olmasını İssık kurqanından aşkar edilmiş, elmi ədəbiyyatda “qızıl döyüşçü” kimi tanıdılan türk ərəninin qiymətli sırğalarla dəfn edilməsi də təsdiqləyir. Pazırıq arxeloji tapıntıları da sırğanın məhz bu məqsədə xidmət etdiyini aşkar şəkildə təsdiq edən dəlillərdəndir. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da sırğa kəmərlə (kur kuşak) birlikdə bəyliyin bəlgəsi kimi görünür. “Qulağı altın küpəli”, yəni qulağı qızıl sırğalı Oğuz bəylərinin varlığı deyilənləri təsdiqləmək üçün yetərli sayıla bilər. Göktürklərə məxsus təsvirlərdə də kişilərin sırğa ilə təsvir olunması bu ənənənin daha bir təsdiqidir. Çin mənbələrində qırğız türk kişilərinin sırğa taxmaları, cəsurlarının əllərini damğa ilə bəzəmələri haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Səlcuq xaqanı Toğrul bəyin uzun saçlı olduğu, türk hərb ənənəsinə uyğun olaraq sırğa taxdığı bəllidir. Əmir Teymurun, Qaraqoyunlu Qara Yusifin, Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılın sırğa taxmaları da qaynaqlar vasitəsilə öz təsdiqini tapır.

 

Səlcuqların İran mədəniyyəti ilə tanışlığından sonra sırğanın anlamında mühüm dəyişiklik baş verir, o, yeni məna qazanaraq, bəyliklə yanaşı köləlik, ağaya bağlılıq anlamı da daşımağa başlayır. İran mədəniyyətində sırğa əsarəti, ağaya məxsusluğu bildirən işarə idi. Asılı şəxslərin qulağına taxılan halqa şəkilli sırğaların üzərində onların kimə məxsus olmalarını bildirmək üçün sahiblərinin adı yazılırdı.

 

İslam dininin qəbulundan sonra türk kişilərinin sırğa taxmaları seyrəlir, sırğa daşıyıcısı kişilərin sayı azalır. Fikrimizcə, bundan sonra sırğa sırf qadınlara məxsus bəzək əşyasına çevrilir. Sırğanın batini təriqətlərə məxsusluğu ifadə etmək üçün istifadə olunması da zaman keçdikcə unudulmuş, onun şər qüvvələrdən qoruma xüsusiyyəti də tarixin səhifələrində it-bat olaraq, adi ziynət əşyasına çevrilmişdir.

 

Afiq MUXTAROĞLU