Əski insanın ibtidadan tanıdığı və həm də qorxduğu od buzlaşma dövründə onun xilaskarına çevrildi. Odun təbii xüsusiyyətlərinə bələd olduqca oddan qorxu hissini oda məhrəmlik, doğmalıq hissi əvəzlədi. Odun insan tərəfindən mənimsənilməsi onun soyuqdan qorunmasına, yırtıcı heyvanlardan müdafiə olunmasına gətirib çıxardı. Qədim insan oddan istifadəyə yiyələnməklə təbii bir qorunma vasitəsi əldə edərək, bu vasitə ilə təbiət üzərində daha bir qələbəyə imza atmaqla təbiətdən  daha da uzaqlaşdı. Odun mənimsənilməsi qədim insanın ictimai varlığa çevrilməsi prosesini daha da sürətləndirdi. Başının üstündə Günəşin, əlinin altında odun-ocağın enerjisini, gücünü bütün varlığıyla hiss edən insan bu təbii həyat qaynağına xüsusi bir ehtiramla yanaşmağa başlamış, onu incidəcəyindən, küsdürəcəyindən əndişələnərək oda-ocağa başqa gözlə baxmış, onu qutlu-müqəddəs hesab etmiş, onun şərəfinə xüsusi ayinlər düzənləmişdir.

 

İnsan odu-ocağı minillər boyu sönməyə qoymamış, onun yanmasını həyatla, var olmaqla, sönməsini isə ölümlə, yoxluqla əlaqələndirmiş, ocağın alovunun, közünün, qorunun, kösövünün, tüstüsünün, kömürünün, külünün, eləcə də yanarkən çıxardığı səslərin, alovunun rənginin müəyyən informasiya, xəbər daşıyıcısı olmasına inanaraq, onu canlı bir varlıq, hətta fövqəltəbii bir qüvvə saymışdır. Günəşin, yerdə onun təmsilçisi olan odun, onun komponentlərinin, eləcə də rənginə və formasına görə Günəşi xatırladan əşyaların da sakral bir varlıq olması qənaətinə gəlmişdir.

 

Daha sonralar isə ocağın gücündən qəbilənin, tayfanın qanunlarını tənzimləyən, qəbilə adətlərini pozmaqda şübhəli bilinənləri müəyyənləşdirən bir vasitə kimi istifadə etmişdir. Oda-ocağa bu cür münasibət onun qutsal dəyərlər qazanmasına, maddilikdən çıxarılaraq mənəvilik məqamına yüksəldilməsinə, müqəddəsləşdirilməsinə, həyat qaynağı fövqəltəbii qüvvə hesab edilməsinə, insan düşüncəsində universal  sistemə çevrilməsinə gətirib çıxarmış, habelə od əski kosmoqonik düşüncənin biçimlənməsində, şəkillənib dolğunlaşmasında müxtəlif mənalar, fərqli keyfiyyətlər də əldə etmişdir. Günəşin, odun-ocağın həyatındakı yerinin böyüklüyünü dərk edən insan onu ilahiləşdirərək, böyük bir coğrafi arealın müxtəlif etnoslarını əhatə edən universal bir dinə çevirmiş, yüzilliklər boyu varlığını sürdürən Zərdüştlüyün, digər adıyla atəşpərəstliyin əsas komponentlərindən biri kimi sitayiş obyekti məqamına çata bilmişdir. Bu dinin müqəddəs kitabı “Avesta”nın sətirləri sanki odla, atəşlə yazılmışdır. Göydə Günəşin, yerdə onun bəlgəsi sayılan odun-ocağın şəninə nəğmələr qoşulmuşdur.

 

Əsas mövzumuza açar salmaq üçün dediklərimizin kifayət edəcəyi ümidiylə yeni abzasa keçid alırıq.

 

Ənənəmizə sadiq qalaraq, el ağzında yaşayan deyimləri, xalq yaddaşında varlığını sürdürən inancları tutalğac edib mövzu ilə bağlı qənaət və düşüncələrimizi vermək niyyətindəyik. Orasını da altını cızaraq deməyi özümüzə borc bilirik ki, mövzuya yanaşmamızın necəliyi barədə bu sahənin araşdırıcılarının fikirlərini dörd gözlə gözləyirik.

 

Od-ocaq təkcə soyuqdan qoruma, şər qüvvələri qovma vasitəsi olmaqla vəzifəsini bitirmir. Ocaq həm də ailəni anladan bir istilaha çevrilir. Ocaq ailənin nişanına çevrildiyi kimi, ocaq sözündən yaranmış ocaqlıq deyimi də ailəyə, daha doğrusu, patriarxal ailəyə aid olanların cəmini ifadə edir. Ocaq ailənin simvoludur. Evdə ocağın yanması həyatın var olmasını təsdiqləyir. Evin ocaqsızlığı orada kimsənin yaşamadığına, həmin evin yiyəsizliyinə dəlalət edir.

 

Bundan başqa, ocaq həm də ziyarətgah anlamında işlədilən bir sözdür. Qarayazıda müsəlmanlara xas ziyarətgahların ocaq adlandırılması adi bir haldır. Bizim camaatın ziyarət yerləri xalq arasında “Hacı Əfəndinin ocağı”, “Hacı Xəlil ocağı” adlandırılır.

 

Xalq dilində “ocağın qaralsın” kimi bir qarğışın varlığı qarğış edən adamın qarğış etdiyi şəxsə evinin, ailəsinin məhv olması, yoxa çıxması arzusunu ifadə edir. Əslində, əski türk xalqlarında ailənin sonuncu üzvü ölərkən, həmin evin ocağının söndürülməsi adəti varmış. Nəzərli və Kosalı kəndlərində “ocağın qaralsın” kimi bir qarğışın yaşaması bu qədim adətin xalq yaddaşındakı izindən başqa bir şey deyil. Üstəgəl, bu gün də Nəzərli və Kosalıda ocağın su ilə söndürülməsi yasaqdır. Xalq düşüncəsində ocağın su ilə söndürülməsi  ailənin məhv edilməsi kimi anlaşıldığından belə bir tabunun, yasağın yaranmasını təbii qəbul etməliyik.

 

Günəşə, onun yerdəki simvolu oda-ocağa müqəddəs varlıq kimi baxılması barədə artıq məlumatımız var. Odun-ocağın təhqir edilməsi, murdarlanması xalq inamlarımızda yolverilməz sayılmış, belə bir addımın atılması günah hesab edilmişdir. Uşağın odla oynaması bu gün də yasaq sayılır, onun yanar kösövlə oynaması günah hesab olunur.

 

Odun qoruyucu funksiyası barədə də ötəri də olsa yuxarıda bəhs etmişdik. Bu fikrimizi bir neçə misalla əsaslandırmağa cəhd edək. Yaxın keçmişə qədər gecə körpə uşağı evdən bayıra çıxararkən, onun bələyinə və ya paltarına əppək qoymaq kimi bir adət də mövcud olmuşdu. Fikrimizcə, əppək, yəni çörək odda bişdiyinə və rənginin günəşə bənzəməsinə görə uşağı qaranlıqda fəal olan şər qüvvələrdən qoruma vəzifəsini yerinə yetirirdi.

 

Gecə evdən süd çıxarılarkən və ya kiməsə verilərkən süd qabının içərisinə bir kiçik kömür parçası atılırdı ki, bu da xalq düşüncəsində südü, eləcə də süd verən heyvanları şər qüvvələrdən gələ biləcək bəlalardan qoruma vasitəsi kimi anlaşılırdı. Bu inanca digər türk xalqlarında da rast gəlinir. Qazax araşdırmaçı G.K.Rysbaeva bu xüsusda yazır: “Əski xalq inancına görə, günəş batdıqdan sonra, xüsusilə də aylı gecədə bayıra süd çıxarılmaz, çıxarılsa belə süd qabının qapadılması gərək imiş. Əgər süd qabına ay işığı düşərsə inək, madyan kimi süd verən heyvanların məmələri xəstələnər inancı varmış. Belə bir bəlaya uğramamaq üçün yanan ağacla bayıra çıxılırmış. Bu adət odun gücünə inamla bağlı olmalıdır. Bu adətə özbəklər və taciklər arasında da rast gəlinir”.

 

Başqa bir örnək də verək. Xalq inamlarımızda bayquş şərin təmsilçisidir. O, bədbəxtliyin, xəstəliyin, ölümün xəbərçisi sayılır. Gecə həyatı keçirən bu quşa əski insanların belə bir münasibət bəsləməsi təbii sayılmalıdır. O üzdən ki, qədim təsəvvürlərə görə, gecə şərin, şər qüvvələrin fəal olduğu bir zamandır. Bu zaman ərzində fəaliyyət göstərən quş da şərin xəbərçisi hesab olunurdu. Onun bəy-quş adlandırılması da, şər qüvvələrin qəzəbinə tuş gəlməmək, onları neytrallaşdırmaq üçün düşünülmüş olmalıdır. Düzdür, tədqiqatçılar arasında bayquş adının həmin quşun çıxardığı “bayqu” səs təqlidindən yarandığını söyləyənlər də var. Həyətdə bayquş uçardısa, ulayardısa onun uçduğu səmtə yağlı kösöv atardılar. Bu, bayquşa verilən pay hesab edilsə də, odun qoruyucu gücü ilə ondan qorunmanı da özündə ehtiva edir. Burada yağlı kösöv günəşin rəmzi olmaqla şər qüvvələrdən qoruma vəzifəsini daşıyırdı.

 

Digər bir örnəyimizdə də od yağla birləşərək, başqa bir funksiyanın daşıyıcısına çevrilərək qədim insanın düşüncəsinə ayna tutur. Bu gün türk xalqlarının yaşadığı əksər ərazilərdə toy mərasiminin bir epizodu kimi yaşadılan bir adət cüzi fərqlərlə diqqəti cəlb edir. Belə ki, gəlin bəy evinə daxil olarkən ocaq və ya xüsusi qaba qoyulmuş köz ətrafında üç dəfə dolandırılır, bu zaman yanar ocağa kərə yağı atılır, gəlin əlində tutduğu metal şişi ocağa toxundurur və sonda həmin şişi yerə sancır. Bu gün də icra olunan bu mərasimin əsas mahiyyəti unudulmuş, yalnız icrası yadda qalmışdır. Əslində, bu mərasim ocaq ilahəsinin şərəfinə yeni ailə quranların həyata keçirdikləri qədim bir ayindən başqa bir şey deyil. Ocağa atılan yağ yeni ailənin ocaq tanrı və tanrıçalarına verilən paydır, ocaqda qızdırılaraq yerə sancılan metal şiş isə yeni ailəyə sədəmə toxundura biləcək şər qüvvələrdən qorunma vasitəsidir. Bu adətin fərqli şəkildə icrası Altay türklərində də olmuşdur. Belə ki, onlar gəlinin saçını hörməyə başlarkən ocağa piy tökərək ocağın yüksək alovla yanmasına çalışır və alqış edirdilər. Bu adətin daha yaxşı anlaşılması üçün Ziya Göyalpdan böyük bir iqtibas verməyi düşünürük. “Törkün türklərə görə ata ocağı dediyimiz şeydir. Ailə tanrısı bu ocaqda sığındığı, yaşadığı üçün ocağın odu heç vaxt sönməməliydi. Bundan dolayıdır ki, böyük və ortancıl qardaşlar evlənərək törkünü tərk etdikdən sonra törkündə ocaq gözətçisi kimi kiçik qardaş qalardı. Müəyyən vaxtlarda ata ocağına toplanaraq əcdada hörmət ayinləri keçirilirdi”.

 

Z.Göyalp daha sonra belə yazırdı: “...türklərdə hər evlənmədən yeni bir ev doğardı. Ailə qurmaq üçün kişiylə qadının birləşməsinə “evlənmək” və “ev-barak” deyilməsi də buradan irəli gəlir. Təkələrdə gəlinlə oğlanın çadırı yeni qurulduğu üçün ağdır. Bu səbəbdən ona “ağ ev” deyilir. Digər çadırlar isə zaman keçdikcə qaralmışdır...

 

Törkünün pərisi ocaqda yaşadığı kimi, ağ evin pərisi də barkda yaşayırdı. Evin, biri ərə, digəri arvadına aid olmaqla, iki pərisi vardı. Birinciyə “öd ata”, ikinciyə isə “öd ana” deyərdilər. Gəlin hər səhər bir parça kərə yağını ocağa atar və “öd ana, öd ata!” deyə dua edərdi”. Z.Göyalpdan gətirdiyimiz bu örnək ocaqla bağlı qədim türklərin icra etdikləri gündəlik ayini az-çox gözlərimiz qarşısında canlandırır. Ocağa yağın atılması ocaq tanrı və tanrıçalarını rəhmə gətirmək, onları küsdürməmək üçün düşünülmüş bir vasitədir. Ümumiyyətlə, bununla süd və süd məhsullarının əski insanların təsəvvürlərində müstəsna rolu, habelə sakral dünyagörüşündə oynadığı rol barədə yeni bir yazının anonsunu da vermək olar.

 

Qısa bir misalla yazıya son qoymağın məqamı yetişdiyini düşünürük. Evdə ölüm-itim, xəstəlik, bədbəxt hadisə barədə söhbət düşərkən ocaqdan köz götürüb bayıra atmaqla insanlar bu cür bəlaların evlərinə daxil olmasını önləmək istəyir, oddan bir qoruyucu vasitə kimi istifadə edirdilər.

 

P.S.

 

Xatırlatmağı özümüzə borc bilirik ki, bu yazıda xalq yaddaşında ocaqla bağlı mövcud olan inancların cüzi bir hissəsindən istifadə etmişik.

 

Afiq MUXTAROĞLU