(Tarixi-etnoqrafik qeydlər. 1-ci yazı)

 

Hər bir xalqın öz şəxs adları – antroponimikası var. Hər bir xalq yeni doğulmuşlara ad seçərkən tarixən müxtəlif aspektlərdən çıxış edir. İstənilən xalqın şəxs adlarına fərqli münasibətinin, fərqli yanaşmasının olması da təbii haldır. İstənilən xalqın lüğət fondunda şəxs adları müstəsna yer tutur. Şəxs adları xalqın dünyaya baxışının müxtəlif yönlərinə işıq tutmaq baxımından əvəzsiz qaynaqdır. Xalqın yaşadığı coğrafiya, sosial-iqtisadi, siyasi, dini-mənəvi münasibətlər şəxs adlarında bu və ya digər şəkildə əks oluna bilər.

 

Bir cümlə ilə ifadə etsək, istənilən xalqın şəxs adları hər bir fərdi fərqləndirmək üçün düşünülmüş işarə, nişan sistemidir.

 

Tarixi inkişafın gedişində şəxs adları da dilin lüğət fondundakı digər sözlər kimi mənaca daralmağa və ya genişlənməyə məhkumdur. Şəxs adlarının zamanla ayaqlaşmadıqda arxaizmə çevrildiyini, ümumişləklikdən çıxdığını, dilin passiv lüğət fonduna keçdiyini də müşahidə etmək mümkündür. Tarixi gedişatın müəyyən pillələrində yeni şəxs adlarının yaranması dilin təbii qanunauyğunluqlarından sayılmalıdır. O üzdən ki, həyatın bütün sahələrində baş verən yeniliklər şəxs adlarında da az və ya çox dərəcədə iz qoyur.

 

Şəxs adlarının dəyişmə və ya yenilənmə intensivliyi baş verən tarixi hadisələrin sürəkliliyindən, uzun və ya qısalığından asılı bir hadisədir. Uzunmüddətli ərəb və monqal-tatar istilaları təkcə ərazi ekspansiyası deyildi, həm də bizim mənəvi dəyərlərimizə, o cümlədən də şəxs adlarımıza qarşı total bir hücum idi. Şəxs adlarımız arasında bu hadisələrlə bağlı antroponimlər xüsusi bir qat kimi indi də aydın seçilməkdədir.

 

Adqoyma və ya advermə.

Ailə üçün sağlam uşağın dünyaya gəlməsi qədər ona ad seçilməsi və ad verilməsi də mühüm əhəmiyyət daşıyan hadisə olmuşdur. Gümanımızca, ailənin yeni üzvlərinə ad qoyulması xüsusi mərasimlə icra olunmuş, ona adın verilməsi ailə ağsaqqalının patronajlığı ilə həyata keçirilmişdir. Burada digər bir gümanımızı da səsləndirək: ailə ağsaqqalının verdiyi addan başqa, müəyyən yaşa çatdıqdan sonra uşağın yeni bir ada – sosial nişana da ehtiyacı yaranırdı. Cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə, ictimai dəyərə malik hərəkətinə görə onun yeni bir ada malik olması da gərək idi. O, yeni adıyla artıq cəmiyyətdə başqa bir statusa da yiyələnirdi. Görünür yeni ada sahiblənməklə o, xalq yığıncağında səsvermə hüququnu, daxil olduğu topluma aid qərarların qəbul olunmasında söz haqqını qazanırdı. Başqa sözlə, cəmiyyətin tamhüquqlu üzvünə çevrilirdi. Yeni doğulmuşa ailə adını evin ağsaqqalı verirdisə, ona ikinci, cəmiyyətdə yeni status qazandıran adı el və ya tayfa ağsaqqalı verirdi. Məsələn, Oğuz türklərində bu vəzifəni Dədə Qorqud yerinə yetirirdi.

 

Xalq inamlarımız uşağın qulağına adının pıçıldanmasının gərəkliliyi tələbini qoyur. Yeni doğulan körpəyə adın verilməsinin doğuşdan sonrakı hansı müddətdə baş verməsi barədə dəqiq heç nə deyə bilməsək də, xalq inanclarımızda advermənin gecikdirilməməsinin tövsiyə edildiyi hiss olunur. Belə ki, yeni doğulmuşa ad qoyulmasının gecikdirilməsi onun gələcəkdə yalançı olmasına səbəb hesab edilirdi. Əski insanların səbəb-nəticə əlaqələri barədə bu düşüncələri müasir dünyagörüşümüzlə ziddiyyət təşkil etsə də, qədim adqoyma adətlərimizi bir sistem kimi araşdırmaqda yardımçımız olur.

 

Uşağın adının qulağına pıçıldanması ikinci dəfə başqa bir münasibətlə baş verir. Bu, fərqli bir situasiyada, fərqli bir şəraitdə həyata keçirilən ayin-ritualdır. Göytürklərdə yetkinləşmə, başqa bir status qazanma, inisiyasiya ritualında gənc döyüşçülərin qulağına sırğa və ya əski təbirlə desək, küpə taxılırdı. Gəncin qulağına sırğa taxılması onun xaqanlarına və başçılarına bağlılığını ifadə edirdi.

 

Qədim türklərdə gənc oğlanların qulağına küpə-sırğa taxma adəti yetkinlik yaşına çatma və ər-kişi olma ritualıdr. 14 yaşına çatmış ərgənin qulağına soya aid mühüm sirlər və əcdadların adları pıçıldanaraq, qulaqları dəlinirdi. Bu gün ara-sıra işlətdiyimiz “qulağında sırğa olsun” deyimi də buradan gəlməli, “sənə söylənən sirləri unutma” anlamında başa düşülməlidir. “Qulağı dəlik” deyimi isə “o, qulağına söylənən sirləri bilir” mənasındadır və qədim Göytürk ərgənlik yaşına çatma, yetkinləşmə ayini ilə bağlı olmalıdır.

 

Burada küpə-sırğa ərgənin ər olduğunun və artıq döyüşə gedə biləcəyinin nişanəsi kimi çıxış edir. Onu da deyək ki, Oğuz ellərində “qulağı altın küpəli” bəylərin varlığı barədə bizə ana qaynağımız “Kitabi-Dədə Qorqud” qiymətli məlumatlar saxlamışdır.

 

Həyatda olan babanın, nənənin və ya ata-ananın adının yeni doğulmuş uşağa verilməsi adətinə də rast gəlinir. Adını nəvəsinə verən şəxs öldükdən sonra yaşayacağını, ən azından yaddan çıxarılmayacağını güman etsə də, xalq inanclarımızda həyatda olan birinin öz adını yeni doğulan uşağa verməsi təqdir olunmur, əks halda ad sahibinin axirətə adsız gedəcəyinə işarə edilirdi. Adsızlıq isə həmin şəxsin bir insan kimi yoxluğu, mövcud olmaması kimi qavranılırdı. Bu isə öz növbəsində qədim dünyagörüşündə yolverilməz hal hesab olunurdu.

 

Əski insanların adla onu daşıyan insanı eyniləşdirməsini biz artıq bilirik. İnsanın adını təhqir etməklə özünü təhqir etmək arasında heç bir fərq qoyulmurdu. Fikrimizi təsdiqləmək üçün biz xalq yaddaşında bu gün də yaşayan alqış və qarğışlara müraciət etməyi daha uyğun hesab edirik. İnsana alqış edərkən, “adınla yaşa”, “adına qurban” deyilirsə, ona qarğış edilərkən, “adın batsın”, “adın adlara qoyulsun” deyilirdi. İstər alqışlarda, istərsə də qarğışlarda ada onu daşıyan şəxsin özü kimi baxılır, alqışlarda uzun ömür diləyi qabardıldığı halda, qarğışlarda şəxsə ölüm arzulandığı açıq-aşkar hiss olunur. Sözarası onu da qeyd edək ki, əski insanlar sözün gücüylə canlı-cansız predmetlərə təsir edə biləcəklərini, sözün enerjisi ilə onlara yaxşı və ya pis enerji ötürəcəklərini güman edirdilər.

 

“Adını verməmək”. Ailənin yeni doğulmuş üzvünə ölmüş babasının və ya nənəsinin adı qoyularkən həmin uşaq tez ölərdisə, onda bu deyimdən istifadə olunurdu. Əski insanların düşüncəsi ad sahibinin adını vermək istəmədiyi üçün uşağın öldüyü qənaətinə gəlirdi. Uşağa ölmüş əcdadlarından birinin adı verilərkən bu münasibətlə müəyyən bir ayinin icra olunduğu da bəllidir. Artıq bu ayin islam qaydaları ilə keçirilsə də, ehtimal etmək olar ki, islamaqədərki inanclarımızda belə bir ayin sistem şəklində, şamanların-qamların iştirakı ilə gerçəkləşdirilmişdir.

 

“Ad çəkəcəkli olur”. Ailədə yeni doğulmuş uşağa ölmüş ata-babalardan birinin adı verildikdə və uşaq böyüdükcə xasiyyətcə həmin şəxsə bənzədikdə bu deyimdən istifadə olunur. Uşağın xasiyyətcə daşıdığı adın sahibinə bənzəməsini həmin adın fitrətindən doğduğunu güman edərək, əcdad ruhlarının ölməzliyinə inamı nümayiş etdirirdilər. Əcdadların ruhlarına dua etməyi də sonraya saxlamırdılar. Digər tərəfdən də ata-baba adlarının yeni daşıyıcılarına ölmüş, artıq başqa dünyada yaşadığı güman edilənlərin “torpağı sanı ömür” yaşaması arzulanırdı.

 

Nəsildə, soyda eyni addan istifadənin yasaqlanması. Görünür eyni adın ikinci uşağa qoyulması birincinin ömrünün kəsiləcəyi, birincinin ömrünün ikincidə yaşayacağı gümanıyla bağlı olmuşdur. Əski türklərdə öldürülmüş düşmənin adının qalib tərəfindən mənimsənilməsi adəti də var idi. Bunu etməklə qalib tərəf düşmənin gücünü öz gücünə qatacağına inanmışdır. Sözarası onu da deyək ki, əski insanlar öldürdükləri düşməninin qanından dadmaqla onun gücünü də mənimsəycəklərini, ümumiyyətlə, onun ömrünə sahiblənəcəklərini, bir ömürdə öldürdükləri düşmənlərin ömürlərinin cəmi qədər ömür sürəcəklərini düşünmüşlər. Bu gün xalq dilində yaşayan, özündə hədə-qorxu, təhdid mənaları daşıyan “qanını içərəm”, “qanımı içdi” kimi deyimlər, fikrimizcə, bu adətin xalq yaddaşında daşlaşmış şəkli kimi anlaşılmalıdır.

 

Oxucunu yormamaq məqsədilə yazını burada kəsməyi, davamını növbəti yazıda verməyi düşünürük.

 

Afiq MUXTAROĞLU