(Tarixi-etnoqrafik qeydlər. II yazı)

 

Tarixi inkişafın gedişində mənəvi dəyərlərin, o cümlədən də andların dəyişməsi barədə artıq bilirik. Cəmiyyətin, xalqın andlarında baş verən dəyişikliklər ailə andlarında da özünü büruzə verir. Biz bu yazıda ailədaxili andlar barədə düşüncələrimizi diqqətinizə çatdırmaq fikrindəyik.

 

Hər bir ailənin həm ümumi, yəni xalqın, cəmiyyətin qutlu-müqəddəs saydığı dəyərlərə and içməsiylə, həm də sırf həmin ailəyə məxsus andlara müraciət etməsiylə rastlaşa bilərik.

 

Ailə andlarının sayı məhdud görünsə də, özünəməxsusluğu ilə, fərdiliyi ilə ümumi olanlardan kəskin şəkildə fərqlənir. Ailə andları adlandırdığımız bu mətnlər lakonikliyi ilə də diqqəti cəlb edir. Ailənin hər fərdinin tez-tez eyni bir nəsnəyə and içməsi, eyni bir şəxsin adını and predmetinə çevirməsi başqaları üçün, ailəyə yad olanlar üçün yeknəsəq təsir bağışlaya bilər. Lakin bəhs olunan ailə üzvləri üçün həmin and müqəddəs bir dəyər olmaqla yanaşı, həm də kimsənin ona həqarət etməyə cəsarət edə bilməyəcəyi toxunulmazlıqdır.

 

Ailənin anda çevirdiyi şəxs və ya onun adı həmin ailənin tutiyəsi sayılır. Sözarası onu da qeyd edək ki, əski insanlar ad və onun daşıyıcısı arasında bərabərlik işarəsi qoyaraq, adla ad sahibini eyniləşdirirdilər. İnsanın adına və ya özünə həqarət edilməsi əski dünyagörüşdə eyni mənanı ifadə edirdi. Adı yalandan dilə gətirmək, yerli-yersiz ona and içmək bağışlanılmaz günah hesab olunurdu və bu gün də belədir.

 

Ailə kimi və ya kimin adını müqəddəs hesab edir, and predimetinə çevirirdi?

 

Hələ əski çağlardan qədim türk xalqları ruhun ölməzliyinə inanır, ata-baba ruhlarının qoruyucu-himayəçi gücünün varlığına şübhə etmirdilər. Əcdadların ruhlarına sitayiş, onların əziz tutulması türk inancları arasında ən yayğın ünsürlərdən sayılırdı.

 

Əski inanclarımızda ruhların ailəni ziyarət etməsinə inanılırdı. Həftənin müəyyən bir günündə, daha dəqiq desək, cümə axşamı və ya başqa adıyla adna axşamı ruhların doğmalarına baş çəkmək üçün gəldiyinə, onların cümə günü və ya adna günü geri qayıtmasına inanılmışdır. Ata-baba ruhlarına hörmət əlaməti olaraq, onların adlarına qazan asılmasına, ailə üzvlərinin bir-biri ilə gülərüz münasibət qurmasına diqqət yetirilir, hər bir ailə üzvünün doğmalarının ruhlarını xoş sifətlə qarşılaması qayğısına qalınırdı. Ailədən incik düşmüş ruhların küsəcəklərini, ailəyə bədbəxtliklər gətirəcəklərini düşünmüş və hər vasitə ilə bundan qaçmağa çalışmışlar.

 

Soyun-nəslin banisinin, yəni ulu əcdadın adı ailə andları arasında ən öndə duran adlardan idi. Ulu əcdadın adının anda çevrilməsini şərtləndirən səbəblərdən biri də ulu babanın, elə ulu nənənin də adının zaman keçdikcə yenilənməsi, soyda yeni doğulanlardan birinə verilərək yaşadılması idi. Bəzən bir nəsildə eyni adı daşıyanların sayı belə unudulurdu. Həmin adı daşıyan sonuncu şəxsin sayca neçənci olmasını müəyyən etmək çətinliyi yaranırdı. Ulu əcdadın adını anda çevirərkən bəzən cəm halında işlədilirdi. Bu, həm ulu əcdadın, həm də onun adını daşıyanların cəmi kimi başa düşülürdü. Bəzən and içən öz babasının, atasının və ya qardaşının adını anda çevirərkən, qarşısındakını inandırmaq üçün onun doğmalarından eyni ad daşıyan olardısa, həmin ada da cəm şəkilçisi əlavə etməyi unutmurdu.

 

Müəyyən səbəbdən dünyadan vaxtsız, nakam köçənlərin adı da ailənin and yerinə çevrilə bilirdi. Müharibədən, uzaq səfərdən qayıtmayanların, itkin düşənlərin adları da and içilənlər arasında ilk sıralarda yer alırdı.

 

Ailənin sonradan dünyaya gələn üzvləri həmin şəxslərin adlarının uzun müddət and kimi istifadə olunmasında xüsusi rol oynayırdılar. Nakam köçmüş, itkin düşmüş əzizlərinin adını yana-yana, tez-tez dilə gətirən böyükləri müşahidə edən ailənin kiçikyaşlı üzvləri ilk and dərslərini bu cür alırdılar. Böyüklərin dilindən düşməyən ada sehrli bir varlıq kimi baxaraq, adın daşıyıcısının üzünü görməsələr də, o adın ailə üçün müqəddəs olduğuna inanır, onu dillərinin əzbərinə çevirirdilər. Həmin ad nəsildən nəslə bu yolla ötürülür, uzun müddət yaşamaq hüququ qazanırdı.

 

Müharibələrdən, sürgünlərdən, müxtəlif qəzalardan sonra gənc yaşlarında bu dünyadan köç edənlərin sayı o qədər çoxalırdı ki, az qala hər ailə and içmək üçün belə bir şəxsə malik olurdu. Bu cür təbii, siyasi kataklizmlərdən sonra “İtkinlərimizin çöllərdə qalan canı haqqı”, “Qardaşımın həsrət başına and olsun”, “Əmimin/dayımın itkin canı üçün” və bu kimi nə qədər andların işlədilmə intensivliyi daha da qabarırdı. 

 

Müharibələr, yolxucu xəstəliklər, qan davaları nəticəsində itki verən, faciə yaşayan ailənin və ya soyun andlarının yenilənməsi, and predmetlərinin dəyişməsi də baş verirdi. Bu hadisələrdən sonra ailənin-soyun əski andlarının sıralarına yeniləri də əlavə olunur, zaman keçdikcə ailə üzvlərinin dilinin əzbərinə çevrilərək, müqəddəslik statusu qazanırdı.

 

Əski insanlar əziz bildikləri, müqəddəs saydıqları nəsnələrin, şəxslərin adını yalandan çəkməyin, onları anda çevirməyin bədbəxtliklər gətirəcəyinə inanmış, yerli-yersiz and içməyi qəbul etməmişlər. Onların düşüncəsinə görə, “andın iki başı var” ki, and içənə də, and içdirənə də sədəmə toxundura bilər. Müqəddəs-qutlu hesab edilən nəsnəyə və ya şəxsin adına yalandan and içilməsinin and içənə “qənim olacağına” inanaraq, belə hərəkətdən çəkinmişlər.

 

Tarixi-etnoqrafik qeydlərimizi heç vaxt yalandan and içməyə məcbur qalmayacağınız ümidiylə nöqtələyirik.

 

Afiq MUXTAROĞLU