Başlığa nəzər salan hər kəs üçün yəqin ki, ayfon və “Dubay şokoladı” sözləri tanış olar. Tək bilinməyən böyük ehtimalla “populyar mədəniyyət” termini olar, onu da indi açıqlayarıq.

 

Lüğətdə verilən açıqlamaya görə, populyar mədəniyyət və ya kütləvi mədəniyyət (ing. Popular culture) geniş kütlələr tərəfindən qəbul edilmiş mədəniyyət formasıdır, hansı ki kino, idman, musiqi, sosial media və sairə kimi gündəlik mədəni fəaliyyətləri özündə birləşdirir. O, daim yenilənir və həm yerli, həm də qlobal təsirlərə malikdir. Bu gün populyar mədəniyyət qlobal kütləyə yönlənmiş əyləncə və istirahət vasitəsi kimi qəbul olunsa da, daha çox ticarət xarakterlidir. Texnologiyanın inkişafının  pik nöqtəsinə çatdığını düşündüyümüz XXI əsrdə digər mübahisəli mövzular kimi, onun mahiyyəti barədə də müxtəlif təriflər mövcuddur. Bu mövzuya bir neçə kitab həsr etmiş tənqidçi Rey Brauni populyar mədəniyyətin ümumi tərifini belə verir: “Populyar kultura dar intellektuallıq və ya yaradıcı elitarizmlə xarakterizə olunmayan və öz-özlüyündə kütləvi informasiya vasitələri olmadan da mövcud olan bir həyat elementidir”. Alim Devid Meden isə populyar mədəniyyətin əlavə xüsusiyyətlərini belə müəyyənləşdirir: “Bu, birbaşa və ya dolayı yolla kütləvi informasiya vasitələri və ya kütləvi istehsal tərəfindən yaradılan və insanların əksəriyyətinə çatan hər hansı bir fenomendir”.  Əslində, bu günkü həyatımıza nəzər salsaq D.Medenin daha haqlı olduğu qənaətinə gəlmək olar. Sosial medianın tənəffüs orqanımıza çevrildiyi, insanların ondan ayrı yaşamağı bacara bilmədiyi bir dövrdə populyar mədəniyyət də mediadan ayrı mövcud ola bilməz. Ən azından onun həyatımıza daxil olub bizə mənfi və ya müsbət təsir göstərməsində medianın rolu böyük olduğunu desək yanılmarıq. Onu da qeyd edim ki, o, bizim düşündüyümüzdən daha çox diqqət mərkəzindədir, hansı ki, sosioloqların araşdırma materialına çevrilib. Araşdırmalardan birinə görə, populyar mədəniyyət təhsil səviyyəsindən, maddi gəlirindən, sosial və mədəni mühitindən asılı olaraq insanlara müxtəlif cür təsir edir və onların zövqünü formalaşdırır. Bundan irəli gələrək sosioloq Herbert Qans cəmiyyətdə insanların beş əsas zövq səviyyəsini müəyyənləşdirib. Bu, insanların hansı sənət əsərlərini, kitabları, filmləri və musiqini bəyəndiyini göstərir:

 

1. Yüksək mədəniyyətə malik ictimai zövq. Bu zövqə malik insanlar çox dərin və intellektual əsərləri sevirlər. Onlar məşhur yazıçıların, rəssamların və bəstəkarların ciddi əsərlərini oxuyur, dinləyir və izləyirlər. Belə sənət əsərləri adətən teatrlarda, kiçik jurnallarda və maarifləndirici televiziya proqramlarında olur.

 

2. Orta-yüksək səviyyəli ictimai zövq. Bu sinif əsasən həkimlər, müəllimlər, mühəndislər, menecerlər və onların ailələrindən ibarətdir. Onlar yaxşı təhsilə və sabit gəlirə malikdirlər. Sənət və ədəbiyyata maraq göstərsələr də, özləri yeni əsərlər yaratmırlar. Onlar əsasən klassik ədəbiyyatı, musiqini və teatrı sevirlər və belə sənət əsərlərini “yüksək keyfiyyətli” hesab edirlər.

 

3. Orta-aşağı səviyyəli ictimai zövq. Bu insanlar məşhur və kütləvi əsərləri sevirlər, çünki onların sayı çoxdur və aldıqları məhsullarla mediaya böyük təsir göstərirlər. Bu qrupda dövlət müəssisələrində işləyənlər, proqramçılar, aşağı vəzifəli menecerlər, farmasevtlər və müəllimlər var. Onların əksəriyyəti ali təhsil alıb. Onlar din və ənənəvi dəyərlərə sadiq qalırlar. Kitablar, filmlər və seriallar onların marağını çəkir, xüsusilə də “yaxşı insanların qalib gəldiyi” hekayələr xoşlarına gəlir.

 

4. Aşağı mədəniyyətə malik ictimai zövq. Bu sinif əsasən zavod işçiləri, mexaniklər, santexniklər və digər fiziki işçilərdən ibarətdir. Onların təhsili əsasən məktəb səviyyəsindədir. Bu insanlar çox hərəkətli və həyəcanlı filmləri, serialları sevirlər, xüsusilə də macəra və döyüş səhnələri olanları.

 

5. “Yarımfolklor” ictimai zövq. Bu qrup cəmiyyətin ən yoxsul təbəqəsidir. Onların təhsili və sabit işi yoxdur, bəziləri sosial yardımla dolanır. Bu insanlar adətən ucuz televiziya şoularını və sadə süjetli filmləri izləyirlər. Onlar üçün xarici televiziya kanallarının proqramları daha maraqlı olur.

 

Buna baxmayaraq, bu gün iki əsas “fenomen” mövcuddur, hansı ki, bu beş kateqoriyadan hər birinə daxil olan insanların həm dad zövqünə, həm maddi zövqünə, həm hörmət-izzətinə, bir sözlə, fiziki, əqli, ruhi, bütün həyat diliminə uyur. Bunlar 2009-cu ildən bəri istehsal olunan məşhur telefon markası ayfon və 2024-cü ildə satış rekordları qıran “Dubay şokoladı”dır.

 

Məqaləni yazmaq üçün bu iki fenomenin satışları ilə bağlı statistikaya nəzər salmışdım. Nəticələr isə belədir: 2024-cü ildə “Apple” “iPhone 16” seriyasının güclü satışları sayəsində qlobal smartfon bazarında liderliyini qoruyub. “Canalys” analitik şirkətinin məlumatına görə, “Apple” 2024-cü ilin dördüncü rübündə dünya üzrə satılan 330 milyon smartfonun 23 %-ni təşkil edib. Ümumilikdə, bu il  “Apple”ın “iPhone” satışları təxminən 90 milyon ədəd olub. Bu göstərici əvvəlki illə müqayisədə bir qədər azalma nümayiş etdirsə də, “Apple” yenə də qlobal smartfon bazarında liderliyini qoruyub.

 

“Dubay şokoladı”na gəldikdə isə Berlindəki bir şirniyyat evi bu şokoladın tələbatını ödəyə bilmədiyi üçün müştərilər 10 saata qədər növbədə dayanıblar. Gürcüstanda 2024-cü ilin yanvar-iyul aylarında püstə idxalı 766 % artaraq 2809 ton olub. Bu artımın əsas səbəblərindən biri “Dubay şokoladı”nın tələbatının artmasıdır. Lakin “Dubay şokoladı”nın istehsalçıları və satıcıları tərəfindən 2024-cü ildəki dəqiq satış statistikaları hələlik ictimaiyyətə açıqlanmayıb.

 

Belə baxanda hər iki fenomenin ticarətə qatdıqları töhfələri gözardı etmək düzgün olmaz, lakin bir də bu tamaşanın pərdəarxası var. Bu ikisi yeganə nə sualına cavab verən isimlərdir ki, həm kasıbların, həm varlıların tək ortaq nöqtələridir. Marka adı elə qüvvətli hal alıb ki, aylıq gəliri 500 lari olan şəxslər də, 2500 lari olanlar da ayfon işlədirlər; günlük xərclərini dollarla hesablayan şəxslər də, dövlət tərəfindən verilən sosial yardımla dolanan şəxslər də “Dubay şokoladı” ilə çay içirlər. Hələ ayfon o qədər ayaq alıb ki, milli adətlərimiz içində də öz yerini tutub. Deməli, nişan mərasimindən sonra oğlan tərəfi qıza ən yeni model ayfon almalıdır. Bu imkana, varlıya-kasıba baxmır, kredit götürüb bir neçə il onu ödəmək məcburiyyətində qalsalar da almalıdırlar. Yəqin məşhur şokaladımız da xonçalarda və ya “şax”larda öz yerini tutacaqdır. Bəlkə də tutub. Hə, yadımdan çıxmamış, bu kateqoriyaya bir də hələ köhnə telefonun pulunu ödəyib qurtarmadan, telefonun yeni markası çıxan kimi onu almağa həvəslənən, sonra niyyətinə çatmaq üçün “bunu satıb, üstünü də özüm düzəldib, yeni çıxanı alaram” deyən insanlar belə daxildirlər. O insanlar ki, telefonu təqdim edən reklamı ingilis dilində izləyərək nəyin nə olduğunu başa düşməyirlər, soruşanda isə kamerası təkmilləşib və arxa kamerasında linzaların yeri dəyişib cümlələri ilə kifayətlənirlər. Onlar üçün artıq hörmət pulla ölçülməyə başlayıb kimi bir şeydir. Onlar üçün əsas məsələ cəmiyyətdə populyarlıq qazanmaqdır, şəkil çəkdirəndə üzlərini yox, telefonlarını göstərirlər. Hələ bu haqda Binəli İslamoğlunun çəkdiyi “Ayfon” adlı qısametrajlı film belə mövcuddur.

 

Uzun sözün qısası, budur bizim gözlə görmədiyimiz, qlobalizasiya ilə sürətinə sürət qataraq materiklər arasında səyahət edən populyar mədəniyyət. Bizdə buna maddi imkandan asılı olmayaraq “qohum-qonşudan geri qalmamaq” da deyirlər. Əslinə baxanda, nə ayfon pis telefon deyil, nə də “Dubay şokoladı”, lakin bu dünyada hər nemətdən dadmaqdan daha önəmli bir şey varsa, o da ayağını yorğanına görə uzatmaqdır.

 

Çiyalə OSMANOVA