(əvvəli burada)

 

Düşünürəm ki, bu böyük istəyə aludə olan tədqiqatçılar Xoca Nəsrəddinin ümumiləşdirilmiş simasını konkret bir şəxsə bağlamağa və onun tərcümeyi-halını o qədər təfərrüatı ilə bizə çatdırmağa çalışırlar ki, sanki, bu hekayətdə şübhəli heç nə yoxdur... Hər halda, Türkiyənin ictimai dairəsində az-çox qəbul edilən tərcümeyi-halı belə görünür: Nəsrəddin 1208-ci ildə anadan olub. Sivrihisarın qəsəbəsinə daxil olan (yerləşən) Hortun kəndində. Atası kəndin imamı idi və adı Abdullah, anası isə Siddika idi. O, Hortun kənd məktəbində oxumağa başlayıb. Qıtlıq vaxtı gələndə ailə Sivrihisarda yaşayan qohumlarının yanına köçür və yeniyetmə bu qəsəbənin mədrəsəsində təhsilini davam etdirir. Daha sonra fiqh öyrənmək üçün Konyaya göndərilir və orada məşhur islam alimi Seyid Mahmud Hayranın şagirdi olur. O, hətta Ramazan ayında, bayram günlərində mədrəsədə tələbələr üçün pul yığır, kənd-kənd gəzib imamət və moizə ilə məşğul olurdu. Bu yolla o, dünyanı tanıdı, müxtəlif insanların təbiətini dərk etdi və anladı. Təhsilini başa vurduqdan sonra Konyada qaziliyə namizəd vəzifəsində işləmişdir. Sonra işini atıb, Akşehirə qayıdıb İmarəti mədrəsəsində dərs deməyə başlayıb, ailə qurub, oğul-uşaq sahibi olub. 1243-cü ildə Kösedaği döyüşündə səlcuqlar monqollara məğlub olanda Anadolu əhalisi düşmən boyunduruğu altına düşdü. Monqol şahzadəsi Keyqatu Akşehirdə çadırını qurdu. Temurləngi təsvir edən lətifələr düşündürücüdür ki, bu şahzadə ilə bağlı ola bilər. Nəsrəddin Xoca 1284-cü ildə 76 yaşında Akşehirdə vəfat etmişdir, türbəsi də ömrünün çox hissəsini keçirdiyi şəhərdədir (Önder M., 24. 53. Elə orada, səh. 124; 54. Elə orada, səh. Nasreddin Hoca Gerçéği”, Nasreddin Hoca’ya Armaǧan, Yayına Hazırlayan. M.Sabri Koz, Oǧlak, İst., 1996, s. 261-269.719).

 

Bir sözlə, yuxarıda qeyd olunan tərcümeyi-halı mükəmməl təəssürat yaradır. Üstəlik, bizə maraqlı xırda cizgilər də təqdim edir, amma mən şəxsən bilmirəm ki, bu əsər hansı mənbələrə və sənədlərə əsaslanır və Xoca Nəsrəddinin real həyatını əks etdirən sənəd kimi nə dərəcədə etibarlıdır?! İstisna olunmur ki, o, həqiqətən də o dövrdə yaşamış Məvani Xoca Nəsrəddinin tərcümeyi-halı haqqında məlumat verir, amma bizim maraqlandığımız konkret şəxsə nə dərəcədə uyğun gəlir, ən əsası isə aid edilən lətifələrlə əlaqəsi varmı? Xoca Nəsrəddinin adına ki yazırlar?! Bununla bağlı cavab vermək bir növ çətin olacaq. Üstəlik, o dövrün tarixi reallığı bizi əmin edir ki, belə bir ehtimal əsassızdır. Hətta bu fakt belədir: Yuxarıda qeyd etdiyimiz tərcümeyi-hala görə, Xoca Nəsrəddin məşhur şair Cəlaləddin Ruminin müasiridir. Demək olar ki, eyni yaşdadırlar (Rumi 1207-ci ildə, Nəsrəddin 1208-ci ildə anadan olub). İndi Nəsrəddinin Konyada təhsil aldığını və qazilik funksiyasını yerinə yetirdiyini xatırlasaq, yəqin ki, o dövrdə adı bütün Şərqdə tanınan və Konya əhalisi ilə sıx əlaqədə olan Konya sakini Cəlaləddin Rumi ilə müəyyən qədər əlaqə saxlamışdır. Hər halda yumora meyilli Rumi Xoca Nəsrəddinin lətifələrini bilməlidir. Hər halda Cəlaləddin Rumi incə yumor epizodları ilə bəzədilmiş geniş öz nəhəng “Məsnəviyi-mənəvi”sində heç olmasa bir dəfə onun adını çəkmişdir. Bu geniş əsərdə artıq adı çəkilən Cuhadan əlavə (Həmçinin bax: VI cild, səh. 4449-4539; 4554-4569) Delkakın lətifələri (II cild, səh. 2333- 2337, 3520, VI cild, səh. 2539-2619, Behlulun dərrakəliyi (III cild, səh. 699, 1885-1999), Kisəçi Nasuhuinin şeytanlıqları (cild V, 2231-2325), Oxunji dərzi Cigəroğlunun şeytanlıqları (VI cild, 1670-1720). Üstəlik, Mövlanə bizə günün günorta çağları məşəllə bazarda gəzərkən qəzəb və dərk zamanı özünə sahib çıxan o şəxsi axtaran bir keşişin əhvalatını danışır (V cild, 2888-2895). Axı bu, küçə-küçə dolaşan, əlində çıraq saleh adam axtaran Diogendir. İndi xatırlasaq ki, Mövlanə çox vaxt lətifələrə və komik epizodlara müraciət edir ki, bu da şairin yazı tərzini açıq şəkildə göstərir (Bax: Məsələn, cild V, səh. 473-496; 534-545; 641-670; 908-926; 2497- 2502 3410-1420 və onun kimilər...Onların hamısını sadalamaq bizi çox uzağa aparar). Bütün yuxarıda deyilənlərdən sonra ehtimal etmək olar ki, Məvani Xoca Nəsrəddin XIII əsrdə yaşamış, lakin onun yumorist və hekayəçi kimi ümumiləşmiş görünüşü son dövrlərdə yaranmışdır. Azərbaycanlı həmkarlarımız Xoca Nəsrəddinin XIII əsrdə yaşamış azərbaycanlı alim Xoca Nəsrəddin Tusi olması fikrini bildiriblər. Bunu sübut etmək üçün aşağıdakı arqumentlər verilir: a) Əlyazmalar fondunun direktoru M.Ə.Sultanovun məlumatına görə, bəzi əlyazma və litoqrafiya nəşrlərində lətifələrin müəllifi sadəcə olaraq Nəsrəddin, “Lətif və Zərif” kitabının on ikinci səhifəsində isə Nəsrəddin Tusi kimi xatırlanır. b) M.A.Sultanovun fikrincə, Xoca Nəsrəddinin Molla Nəsrəddin kimi qeyd edilməsi konkret halda molla sözünün “Tusi”nin təhrif olunmuş forması olması ilə izah olunur. c) Eyni zamanda, Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsərində bir çox lətifələr var ki, o, müəllif kimi ad çıxarıb. Şərqdə Tusi məşhur alim idi və faktdır ki, V.A.Qordlevski Molla Nəsrəddini 13-cü əsrdə yaşamış hesab edir və bu iki şəxsin eyni olduğunu təsdiqləyir (Гранин Ю. Анекдоты Моллы Насреддина, Предисловие, Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР, Баку, 1964, стр. 15-16).

 

Yuxarıda təqdim olunan arqumentlər süniliyə bənzəyir və məncə, həm məşhur alimi, həm də türkdilli xalqın sevimli qəhrəmanını təhqir edən çətin və ağır bir işdir. Qısaca deyirəm: Əgər yuxarıda qeyd etdiyimiz dəlillərlə (Molla-Mövlanə) gətirilən lətifələrin əksəriyyətini və onların XIII əsrə aid olmasını və s. müzakirə etsək, o zaman Cəlaləddin Rumini – Mövlanəni Xoca Nəsrəddinlikdə də cəsarətlə günahlandıra bilərik. Tədqiqatçıların Xoca Nəsrəddini tarixi şəxsiyyət kimi təqdim etmək cəhdi və meylini böyük günah hesab etmirəm. Amma daha qorxulusu odur ki, Xoca Nəsrəddinin lətifələrini seçərkən, deyərdim ki, qəribə və anlaşılmaz metodologiya özünü göstərir ki, məncə, bu folklor yaradıcısının özləri üçün yaxşı ola bilməz. Məsələn, Samim Kocaköz, Nəsrəddinin lətifələrini nəşr edən Xoca Nəsrəddinin fikirlərinin XIII əsrin tarixi və ictimai həyatı ilə əlaqəli olduğunu hesab edir. O, heç vaxt kinsizliyə zəmin hazırlamağa çalışmaz və ən əsası Xoca Nəsrəddinin fikirləri türk millətinin açıq fikirliliyinin, dünyagörüşünün simvoludur. Buna görə də biz bu misalı sadələşdirib alçaltmamalı və ilk növbədə, Xoca Nəsrəddin dövründə (yəni XIII əsrdə) yaşamış insanların şəxsi ləyaqətini, ümumiyyətlə, xalqın fərdlərindən ayırmalıyıq (Kocagöz S., Nasreddin Hoca Fikraları, İst., 1972, s. 10-11 Nasreddin Hoca Fikralari’ni titizlikle, derleyen Mehmet Fuat, s. XXXI). 

 (davamı burada)

Müəllif: Elizbar CAVELİDZE

Gürcü dilindən tərcümə etdi:

Mirzə MƏMMƏDOĞLU